Rouw

Het eerste waar je aan denkt bij verlies, is het overlijden van een dierbare die je hart vervulde. Iemand die nooit meer terugkomt en een leegte achterlaat die onherroepelijk is. Verlies kan ook volgen wanneer een relatie stopt. Iemand leeft nog, maar is niet langer onderdeel van je dagelijks leven.

Bij een verlies van een geliefde is de nabijheid verbroken en dat ís hartverscheurend. Toch blijft de herinnering aan wie jullie samen waren, bestaan. Dat kan het verlies zijn van een toekomst die nooit werkelijkheid werd, hetzelfde geldt voor verlies van een kind dat je moest loslaten nog voor het geboren werd. Een liefde zonder gedeelde herinneringen, maar met een verlangen zonder richting en bestemming. Ook kun je te maken krijgen met het verlies van gezondheid of regie. Dat betekent afscheid nemen van hoe je jezelf kende, terwijl je probeert jezelf te aanvaarden zoals je op dit moment bent.

Elk verlies draagt haar eigen zwaarte. En elk verlies vraagt om een eigen manier van dragen.

Hoe rouw zich aandient

In de eerste dagen of weken na een verlies overheerst vaak een gevoel van onwerkelijkheid. Alles kan dof of leeg aanvoelen. Er kunnen momenten van paniek zijn, of juist van verstilling. Sommige mensen functioneren op de automatische piloot. Daarna komt het verdriet vaak in golven. Verwarring, boosheid, ontzetting, schuldgevoel of zelfs opluchting kunnen elkaar afwisselen.

De bekende stadia van Elisabeth Kübler-Ross (ontkenning, boosheid, onderhandelen, depressie, aanvaarding) bieden soms herkenning, maar rouw verloopt nooit volgens een strak patroon. Mensen bewegen heen en weer tussen stilstaan bij het verlies en het leven weer oppakken. Juist dat steeds weer afwisselen is een teken van herstel. Het leven wint weer aan kracht, het verlies wordt met de tijd beter te dragen.

Rouw komt niet alleen tot uiting in je gevoel, maar ook via je lichaam. Slapeloosheid, vermoeidheid, een beklemmend gevoel op de borst, hoofdpijn, spierspanning of het ontbreken van eetlust komen vaak voor. Hoe lastig ook, het is normaal.

Waarom het doorvoelen van pijn leidt tot verwerking

In onze samenleving is het verleidelijk om pijn te dempen, weg te redeneren of snel verder te willen. Maar rouw vraagt ruimte. Juist het toelaten van verdriet (ook al is dat intens, rauw en allesoverheersend) is wat op de langere termijn helpt bij verwerking. Dat is geen vaag psychologisch idee, maar een neurobiologisch proces dat we steeds beter begrijpen.

Wanneer je emoties als verdriet, gemis of angst werkelijk toelaat, activeer je hersengebieden die betrokken zijn bij emotieregulatie en betekenisgeving. De amygdala (het waarschuwingssysteem van de hersenen) reageert sterk bij verlies. Maar als je deze gevoelens steeds opnieuw toelaat in een veilige context (bijvoorbeeld tijdens een moment van stilte of bij het schrijven in een dagboek), leert je brein dat deze emoties intens zijn, maar niet levensbedreigend. Daardoor neemt de alarmreactie af.

Tegelijkertijd wordt de prefrontale cortex actiever (het hersengebied dat helpt om gevoelens te reguleren en betekenis toe te kennen). Er ontstaat als het ware een nieuw netwerk waarin het verlies wordt geïntegreerd in je autobiografische geheugen. Het verdriet wordt niet weggedrukt, maar wordt onderdeel van je levensverhaal. Verwerking is dus letterlijk het opnieuw verbinden van gevoel, herinnering en context.

De rol van herhaling en tijd

Binnen de cognitieve gedragstherapie gebruiken we de term habituatie om te beschrijven hoe een emotionele reactie geleidelijk afneemt bij herhaalde blootstelling. Dat principe geldt deels bij rouw. Rouw is natuurlijk geen fobie die je afleert, het principe van habituatie en het opdoen van nieuwe leerervaringen ligt ten grondslag aan de behandeling van allerlei angsten. Het doel bij rouw is niet zozeer dat het verdriet verdwijnt, maar dat je leert ermee te leven en het te durven toelaten zonder telkens overspoeld te raken.

Door herinneringen, beelden en emoties telkens weer toe te laten, word je vertrouwd met het feit dat ze bij je horen. Maar dat werkt alleen als het veilig voelt. Als er te weinig tijd en aandacht is voor jouw gevoelens, kan het tegenovergestelde gebeuren: sensitisatie, waardoor jouw reacties juist heviger worden. Daarom is het belangrijk om rouw gedoseerd toe te laten, je te omringen met mensen die écht naar je luisteren en emoties af te wisselen met herstelmomenten en afleiding. Rituelen, schrijven of vaste tijden om te herdenken kunnen daar structuur in geven.

Ieder rouwproces is persoonlijk en uniek 

Rouw kent geen vaste vorm. De een zoekt contact en huilt vaak, de ander zwijgt en trekt zich terug. Sommigen vinden steun in praten, anderen in wandelen of andere afleiding. Er bestaat geen goede of foute manier. Wat werkt, is datgene dat voor jou werkt. Als jouw manier anders is dan die van je omgeving, dan is dat zoals het is en helemaal okee.

Soms komt rouw ook met verwarring of gemengde gevoelens. Bijvoorbeeld als de band met de overledene complex was of als er sprake was van pijn, afstand of schuld. Ook ambivalente rouw verdient ruimte. Je hoeft niets mooier te maken dan het was om te mogen rouwen.

De helende kracht van schrijven

Wanneer het rauwe verdriet iets is afgevlakt, kan schrijven helpen om ruimte te geven aan wat je voelt. In therapie maken we vaak gebruik van rouwdagboeken. Schrijven geeft woorden aan innerlijke chaos en helpt je te reflecteren op herinneringen, gemis en het vinden van betekenis.

Begin niet met schrijven omdat het moet. Laat het ontstaan wanneer je daar klaar voor bent. Kies een vaste plek in huis die je toewijdt aan je rouw. De rest van het huis is er om verder te leven. Die ene plek is er om stil te staan bij het verlies. Je doet dat om een plek te koppelen aan rouwen en voorkomt daarmee dat elk plekje in je huis eraan gekoppeld raakt. Schrijf liefst op een vast moment, ’s ochtends, of juist na het eten. Schrijf liever niet te laat. Neem tijd tussen het schrijven in je dagboek en het moment van naar bed gaan. Maak het jezelf niet te moeilijk en stel jezelf een aantal vragen: Wat mis ik vandaag? Wat zou ik je willen zeggen? Wat doet pijn? Wat gaf me vandaag een beetje lucht?

Hardnekkige beelden en intrusieve herinneringen

Verlies gaat niet zelden gepaard met allerlei vreselijke taferelen. Soms blijft zo’n akelig beeld zich opdringen. Bijvoorbeeld bij een plotseling overlijden of juist na een lang ziekbed. Een beeld dat telkens maar blijft terugkomen, een geluid dat je niet kwijt raakt. In die gevallen kan EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) helpen, EMDR is een methode die bewezen effectief is bij het verwerken van schokkende ervaringen.

Rituelen en het markeren van liefdevol loslaten

Op enig moment kan de behoefte ontstaan om het verlies naar een volgende fase te brengen. Rituelen kunnen daarbij helpen. Een kaars branden, iets symbolisch begraven, een brief schrijven. Doe dat niet te vroeg. Loslaten is geen opdracht. Het is iets wat gebeurt als je voelt dat het kan. Vaak merk je het aan kleine signalen: je kunt weer ergens van genieten zonder schuldgevoel, je hebt weer eens oprecht kunnen lachen, je denkt af en toe niet aan het verlies en kunt weer meer in het hier-en-nu blijven. Dat zijn tekenen dat de liefde haar nieuwe vorm begint aan te nemen.

Als rouw stagneert

Soms lijkt het alsof het verdriet niet meer beweegt, het vastzit. Je voelt je afgesloten, verdoofd of leeg. Alsof niets er meer toe doet. Of je blijft gevangen in zichzelf herhalende gedachten, zelfverwijt of schuldgevoel. Als je het gevoel hebt dat je vastloopt of het de draad niet meer terug kunt vinden, dan is dat geen falen. Soms heb je even iemand nodig die met je meedenkt. Een rouwbegeleider zoals een therapeut of een arts. Hulp zoeken is geen teken van zwakte: het is goed zorgen voor jezelf. Jouw leven is belangrijk en de moeite waard om geleefd te worden. Het verlies op zich is al erg genoeg, een dubbel verlies is minstens dubbel zo erg.

Onzichtbare rouw verdient ook erkenning

Er zijn vormen van verlies die zelden publiekelijk erkend worden. Een miskraam, een onafgemaakte adoptie, afscheid nemen van een droom of een toekomst die je had verwacht. Deze vormen van rouw worden vaak (onbewust) verzwegen, maar zijn niet minder ingrijpend. Ook deze stille verliezen verdienen ruimte en troost.

Rouw en zingeving

Rouw raakt niet alleen het verleden, maar ook de zin van het leven zelf. Vragen als “Waarom? Wat heeft het voor zin? Wat nu?” kunnen je ineens overvallen. Misschien vind je daar nooit een antwoord op, maar het stellen van deze vragen zélf is al betekenisvol. Soms is het genoeg om te erkennen dat het zoeken bestaat. Dat dit mag bestaan.

Closure

Rouw is geen wond die geneest tot ze volledig verdwijnt. Ze wordt een litteken dat met je meeleeft, en je herinnert aan wat ooit was. Het is een proces waarin je leert leven mét datgene dat je verloren bent. Soms gaat het iets lichter, soms wordt het weer zwaarder. Wat telt, is dat je blijft voelen, blijft ademen, blijft toestaan dat verdriet en liefde naast elkaar bestaan.

Wil je zelf aan de slag? Kijk dan hierboven onder het kopje ‘zelfhulp programma’s’. Je vindt daar onze module ‘rouwverwerking‘, een toegankelijke manier om ruimte te maken voor wat gevoeld wil worden. Ook lees je hier meer over online EMDR, over het gebruiken van rituelen bij verlies en over hoe je een rouwplek in huis kunt inrichten.

Rouw vraagt ruimte.