de stille kracht van verbinding
Empathie is het vermogen om je in te leven in de gevoelens en gedachten van een ander. Het stelt ons in staat om affectief (emotioneel) en cognitief (rationeel) te begrijpen wat iemand doormaakt. Wanneer een vriend verdrietig is, voel je met hem mee; wanneer een collega gefrustreerd raakt, kun je begrijpen waarom. Empathie vormt zo de lijm van onze sociale relaties. Maar wat gebeurt er als dit vermogen onder druk komt te staan?
Spiegelneuronen: de neurale basis van meevoelen
In de jaren 90 van de vorige eeuw ontdekten Italiaanse neurowetenschappers bij apen een bijzonder fenomeen: bepaalde hersencellen werden actief niet alleen wanneer deze apen zelf een handeling uitvoerden, maar ook wanneer zij een andere aap diezelfde handeling zagen uitvoeren. Deze cellen werden ‘spiegelneuronen’ genoemd. Ook bij mensen blijken spiegelneuronen een rol te spelen bij:
Deze neuronen bevinden zich met name in de prefrontale hersenschors en staan in verbinding met het limbische systeem, het emotionele brein.
Een biologisch fundament
Empathie is dus niet slechts een morele of psychologische vaardigheid, maar ook diep verankerd in onze biologie. De samenwerking tussen spiegelneuronen, het limbisch systeem (met name de amygdala) en de prefrontale cortex maakt het mogelijk dat we de gevoelens van anderen niet alleen begrijpen, maar soms ook lichamelijk kunnen voelen. Denk aan het fysieke ongemak dat je kunt voelen bij het zien van iemand anders die zich bezeert – dat is jouw brein dat empathie ‘simuleert’.
Als empathie tekortschiet: psychopathie en autisme
Hoewel empathie een universele menselijke capaciteit lijkt, is deze niet bij iedereen even sterk ontwikkeld. In bepaalde psychologische toestanden of stoornissen functioneert empathie aantoonbaar anders.
Psychopathie: koude cognitie, gebrekkige empathie
Mensen met psychopathische trekken kunnen vaak cognitief begrijpen wat anderen denken of voelen, maar missen de affectieve respons die daarbij hoort. Ze begrijpen dat iemand verdrietig is, maar voelen dit verdriet zelf niet mee. Dit maakt het mogelijk om anderen te manipuleren zonder schuldgevoel of wroeging. Neurologisch onderzoek laat zien dat bij psychopathie de verbinding tussen de prefrontale cortex en het limbisch systeem (vooral de amygdala) verstoord is. Dit belemmert de affectieve empathie, terwijl cognitieve empathie deels intact blijft.
Autisme: andere verwerking, niet per se minder empathie
Bij mensen met autisme zien we eerder een moeilijkheid in het interpreteren van sociale signalen en het ontwikkelen van Theory of Mind. Maar belangrijk om te benadrukken: dit betekent niet dat mensen met autisme geen empathie voelen. Velen ervaren diepe emoties en kunnen sterk meevoelen, maar de weg naar het interpreteren van sociale contexten en het uitdrukken van die gevoelens is anders. Onderzoek toont aan dat spiegelneuronen bij mensen met autisme minder actief zijn, wat deze moeilijkheden kan verklaren.
Empathie onder druk in een individualistische maatschappij
Onze samenleving is de afgelopen decennia steeds meer gericht geraakt op individualisme, autonomie en prestatie. Dit heeft voordelen (zoals zelfontplooiing en vrijheid), maar brengt ook risico’s met zich mee.
Empathie vraagt om tijd, aandacht en vertraging, iets wat haaks lijkt te staan op de snelheid van onze moderne levensstijl.
De prijs van empathisch tekort: psychische klachten en zorgkosten
Er is een opvallend verband te zien tussen de afname van sociale cohesie en de toename van psychische klachten:
Een gebrek aan empathie (op individueel en maatschappelijk niveau) draagt hieraan bij. Want zonder echte aandacht voor elkaar, zonder erkenning van emoties en zonder betekenisvolle relaties, raken mensen sneller uitgeput, vervreemd en hulpbehoevend.
Empathie als medicijn: voor jezelf en de ander<
De hoopvolle boodschap is dat empathie te trainen valt. Sterker nog: onderzoek toont aan dat compassietraining, mindfulness en interpersoonlijke vaardigheden daadwerkelijk veranderingen in het brein teweeg kunnen brengen.
Praktische suggesties voor de lezer
Epiloog: een empathische samenleving
Een maatschappij die empathie centraal stelt, is er een waarin:
Empathie is daarmee geen soft concept, maar een fundamenteel onderdeel van menselijke gezondheid, sociale cohesie en duurzame zorg. Wie empathie versterkt, werkt niet alleen aan zichzelf maar ook aan een gezondere samenleving!
Geraadpleegde bronnen
Rizzolatti, G., & Craighero, L. (2004). The mirror-neuron system. Annual Review of Neuroscience, 27, 169–192. https://doi.org/10.1146/annurev.neuro.27.070203.144230
Decety, J., & Jackson, P. L. (2004). The functional architecture of human empathy. Behavioral and Cognitive Neuroscience Reviews, 3(2), 71–100. https://doi.org/10.1177/1534582304267187
Keysers, C., & Gazzola, V. (2009). Expanding the mirror: vicarious activity for actions, emotions, and sensations. Current Opinion in Neurobiology, 19(6), 666–671. https://doi.org/10.1016/j.conb.2009.10.006
Singer, T. (2006). The neuronal basis and ontogeny of empathy and mind reading: Review of literature and implications for future research. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 30(6), 855–863. https://doi.org/10.1016/j.neubiorev.2006.06.011 Empathie en stoornissen (psychopathie, autisme)
Blair, R. J. R. (2005). Applying a cognitive neuroscience perspective to the disorder of psychopathy. Development and Psychopathology, 17(3), 865–891. https://doi.org/10.1017/S0954579405050418
Frith, U., & Frith, C. D. (2003). Development and neurophysiology of mentalizing. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 358(1431), 459–473. https://doi.org/10.1098/rstb.2002.1218
Putnam, R. D. (2000). Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. New York: Simon & Schuster.
Holt-Lunstad, J., Smith, T. B., Baker, M., Harris, T., & Stephenson, D. (2015). Loneliness and social isolation as risk factors for mortality: A meta-analytic review. Perspectives on Psychological Science, 10(2), 227–237. https://doi.org/10.1177/1745691614568352
Gilbert, P. (2009). The compassionate mind. London: Constable & Robinson.