Burn-out en overspannenheid

Overspannenheid en burn-out zijn stressgerelateerde klachten die ontstaan wanneer de draaglast langdurig groter is dan de draagkracht. Ze horen officieel niet thuis in het psychiatrisch classificatiesysteem DSM-5, maar worden binnen de bedrijfsgezondheidszorg en psychologie als belangrijke vormen van uitputtingsklachten erkend.

Overspannenheid ontstaat na een relatief korte, maar intense periode van stress, bijvoorbeeld bij werkdruk, gezinsbelasting of verlies. Burn-out is ernstiger en langduriger. Daar is doorgaans sprake van uitputting na jarenlange overbelasting, vaak in combinatie met emotionele afstand tot het werk en verminderde persoonlijke effectiviteit.

Hoe vaak komt het voor?
In Nederland ervaart één op de zes werknemers burn-outachtige klachten. Jongvolwassenen, mantelzorgers en mensen in de zorg, het onderwijs of zelfstandigen lopen verhoogd risico. Vrouwen rapporteren iets vaker klachten, maar ook bij mannen stijgt het aantal. Burn-out is inmiddels de meest voorkomende reden voor langdurig ziekteverzuim.

Volgens cijfers van TNO en CBS (2024) ervaart 17% van de beroepsbevolking psychische vermoeidheidsklachten door het werk. Burn-out is daarmee niet alleen een individueel probleem, maar ook een maatschappelijk vraagstuk.

Biopsychosociaal model van burn-out
Burn-out is geen simpele uitputting, maar het resultaat van een samenspel van biologische, psychologische en sociale factoren. Elk van deze dimensies draagt bij aan het ontstaan en herstel.

Biologische factoren

• stresssysteem (HPA-as): langdurige activering van het stresssysteem leidt tot verhoogde cortisolwaarden, slaapproblemen en uitputting van regulatiemechanismen.
• disbalans in het zenuwstelsel: mensen met burn-out vertonen vaak verhoogde sympathische (het deel van je zenuwstelsel dat gericht is op actie) activiteit en onvoldoende parasympathische (het deel van je zenuwstelsel gericht op rust) activiteit.
• hersenfunctie: functionele MRI-studies tonen dat de prefrontale cortex (voor planning en emotieregulatie) minder actief is, terwijl de amygdala (angst- en dreigingsdetectie) overactief kan zijn.
• lichamelijke klachten: spierspanning, hartkloppingen, hoofdpijn, verminderde weerstand, hormonale ontregeling.

Psychologische factoren

• perfectionisme, plichtsgevoel en een grote controlebehoefte: dit zijn bekende psychologische risicoprofielen voor burn-out.
• cognitieve overbelasting: constante alertheid, multitasken en piekeren over werk of verantwoordelijkheden putten het aandachtssysteem en werkgeheugen uit.
• grenzen niet voelen of respecteren: veel mensen met burn-out herkennen te laat dat ze hun signalen hebben genegeerd.
• identificatie met werk: wanneer het werk niet alleen een taak maar ook identiteit is geworden, maakt fouten maken of stoppen extra bedreigend.

Sociale factoren

• werkdruk en autonomie: weinig controle over werk, gebrek aan inspraak, of conflicten vergroten het risico.
• werk-privé disbalans: zorg voor kinderen, mantelzorg, bereikbaarheidsverwachtingen en thuiswerken zorgen voor belasting.
• systeemdruk: een cultuur waarin ‘druk zijn’ een statussymbool is, ontmoedigt herstel.
• gebrek aan steun: weinig erkenning van leidinggevende of isolatie binnen het team.

Voorbeelden uit de praktijk

Petra (38) werkt als leerkracht, voelt zich al maanden opgejaagd, maakt fouten die ze vroeger nooit maakte, en raakt al uitgeput van het boodschappen doen. Ze barst in huilen uit op school.

Joost (45) is ICT’er en probeert steeds ‘nog even door te trekken’. Hij slaapt slecht, voelt zich leeg, vergeet afspraken en heeft last van hartkloppingen.

Marjolein (29) werkt als zelfstandig ondernemer, is altijd online bereikbaar en voelt zich schuldig als ze niet meteen reageert. Haar hoofd voelt ‘vol’, haar lijf gespannen.

Van overspannenheid naar burn-out
De multidisciplinaire richtlijn maakt onderscheid tussen overspanning en burn-out:

• overspanning: klachten korter dan zes maanden, duidelijke aanleiding, herstel nog relatief snel mogelijk
• burn-out: klachten langer dan zes maanden, vaak geleidelijk ontstaan, diepere uitputting, herstel duurt gemiddeld 6 tot 12 maanden.

Kernsymptomen van burn-out zijn:

• Emotionele uitputting
• Afstand tot het werk of andere verplichtingen
• Cognitieve en fysieke klachten zoals concentratieproblemen, vermoeidheid en slapeloosheid

Behandeling en herstel volgens de richtlijn (NVAB, 2024)
Er bestaat geen medicamenteuze behandeling voor burn-out. De behandeling is psychosociaal, gericht op herstel van energie, grenzen en functioneren.

Stap 1: Herkennen en erkennen

• psychoeducatie: leren begrijpen wat overspannenheid en burn-out is
• verschil met depressie of angststoornis: burn-out draait om uitputting en overbelasting, depressie meer om stemming en zelfbeeld.

Stap 2: Stabiliseren en dagstructuur

• stop of verminder tijdelijk met belastende taken.
• herstel begint met rust, maar niet met passiviteit. Vaste slaap- en eettijden zijn belangrijk.
• wandelen, lichte beweging en ontspanningsoefeningen ondersteunen herstel.

Stap 3: Probleemverheldering

• onderzoek stressbronnen: werkdruk, persoonlijke overtuigingen, relationele patronen.
• maak inzichtelijk hoe klachten zijn ontstaan en in stand worden gehouden.
• denk aan tools zoals het stressverwerkingsmodel, tijdlijnen of energiebalansen.

Stap 4: Vaardigheden versterken

• leer grenzen stellen, hulp vragen, perfectionisme nuanceren.
• gebruik cognitieve gedragstherapie om niet-helpende gedachten te herkennen (zoals “ik mag geen fouten maken”).
• werk met acceptance and commitment therapy of compassiegerichte technieken voor zelfzorg.

Stap 5: Re-integratie en opbouw

• re-integratie is een proces van faseren, niet forceren.
• begin met enkele uren lichte taken, bouw geleidelijk op met monitoring.
• betrek de bedrijfsarts of coach waar nodig.
• terugvalpreventie: wat zijn waarschuwingssignalen, hoe eerder bijsturen?

Inspiratie en herstel
Het hebben van burn-out is geen zwaktebod, maar geeft een herijking van waarden, grenzen en zelfzorg. Het is een uitnodiging om opnieuw verbinding te maken met jezelf, je energie en je leven. Vaak groeit er na een burn-out meer rust, bewustzijn en balans (mits je de onderliggende patronen leert herkennen en veranderen).

Zoals psycholoog Brene Brown stelt: “You can choose courage or you can choose comfort. But you cannot choose both.

Burn-out vraagt om moed. Niet om dóór te gaan, maar om terug te keren naar jezelf.

Geraadpleegde bronnen
Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde (NVAB). (2024). Richtlijn Overspanning en Burn-out (herziening). Utrecht: NVAB.
Maslach, C., & Leiter, M. P. (2016). Burnout: The Cost of Caring. Cambridge, MA: Malor Books.
Schaufeli, W. B., & Taris, T. W. (2014). A critical review of the Job Demands-Resources Model: Implications for improving work and health. In Bridging Occupational, Organizational and Public Health (pp. 43–68). Springer.
Bakker, A. B., & Demerouti, E. (2007). The Job Demands-Resources model: State of the art. Journal of Managerial Psychology, 22(3), 309–328.
Trimbos-instituut. (2023). Feiten en cijfers over stress en burn-out. www.trimbos.nl
Kabat-Zinn, J. (1990). Full Catastrophe Living: Using the Wisdom of Your Body and Mind to Face Stress, Pain, and Illness. New York: Delacorte.